Zaburzenia rozwoju dziecka mogą przybierać różny charakter. Mogą mieć postać deficytów rozwojowych w zakresie poszczególnych analizatorów, np. wzroku czy słuchu. Mogą też sprowadzać się do zaburzeń o całościowym charakterze, które ograniczają możliwości prawidłowego funkcjonowania społecznego dziecka, jak ADHD, autyzm czy Zespół Aspergera. Należy jednak pamiętać, że tempo i rytm rozwoju dzieci to cechy indywidualne, dlatego nie wszystkie odchylenia od normy traktowane są jako zaburzenia.

Zaburzenia koncentracji i uwagi

Zaburzenia uwagi u dzieci najczęściej są wykrywane w momencie rozpoczęcia przez nie edukacji szkolnej. Brak umiejętności skoncentrowania się na powierzonym zadaniu może skutkować problemami z nauką, dlatego tak ważne jest rozpoznanie tego zaburzenia i niezwłoczne podjęcie leczenia. Nieleczone zaburzenie uwagi u dziecka może mieć swoje konsekwencje również w dorosłym życiu.

Koncentracja uwagi to – uproszczając, umiejętność skupienia się na wykonywanej czynności bez rozpraszania się pod wpływem innych bodźców. Do 5-go roku życia uwaga dziecka ma charakter mimowolny, o czym wiedzą doskonale wszyscy rodzice. Malec koncentruje się na tym, co nowsze, co głośniejsze, co bardziej atrakcyjne. Wiele zadań pozostawia niedokończonych, o wielu poleceniach trzeba mu ciągle przypominać („miałeś się ubrać!”, „prosiłam, żebyś umył zęby”). .W prawidłowym rozwoju dziecka zmiany w zakresie umiejętności koncentrowania uwagi następują między 5 a 7 rokiem życia. Dziecko potrafi już skupić uwagę na czas, który umożliwia mu wykonanie zadania, nie trzeba mu wielokrotnie przypominać, że musi coś zrobić, coraz częściej potrafi skupić się na dwóch czynnościach naraz, nie pozostawiając żadnej z nich (np. ogląda bajkę i zakłada buty)

Objawy zaburzeń uwagi

Według amerykańskiej klasyfikacji chorób DSM-IV symptomami mogącymi świadczyć o występującym zaburzeniu uwagi są poniższe cechy zachowania dziecka.

• Nieumiejętność zwrócenia uwagi na szczegóły, popełnianie błędów przez nieuwagę.
• Brak umiejętności skupienia się na jednym zadaniu przez dłuższy czas.
• Brak reakcji na przekazywane komunikaty.
• Porzucanie zadania przed jego ukończeniem lub niedokładne (bez zastanowienia) wykonywanie poleceń.
• Brak właściwej organizacji pracy (np. chaos na biurku, w tornistrze).
• Niechęć do podejmowania aktywności umysłowej.
• Gubienie ważnych rzeczy przez rozkojarzenie.
• Dekoncentracja na skutek innych bodźców (nawet słabych).
• Problem z pamiętaniem o codziennych obowiązkach.
• Złe wyniki w nauce.

O zaburzeniach mówimy, gdy objawy obserwujemy u dziecka, które ukończyło 7 lat. Warunkami, jakie powinny być spełnione przy stawianiu diagnozy, jest potwierdzenie większości z powyższych symptomów, które ponadto muszą utrzymywać się dłużej niż sześć miesięcy. Wymienione zachowania powinny być charakterystyczne dla wielu aktywności dziecka, a nie np. obserwowane tylko w domu.

Poza wymienionymi zachowaniami, zaburzeniom koncentracji czasem towarzyszą problemy emocjonalne. Dziecko nie potrafi kontrolować swoich emocji, łatwo popada w różne stany emocjonalne (również wybuchy agresji), może być przez to nielubiane przez rówieśników.

Rodzaje zaburzeń uwagi

Nie każde zaburzenie uwagi ma taki sam charakter i natężenie. Najczęściej mamy do czynienia z zaburzeniem uwagi z towarzyszącą mu hiperaktywnością dziecka lub bez.

• Typ aktywno–impulsywny – jest wtedy, gdy dziecko jest rozpraszane przez bodźce z zewnątrz, nawet przez drobnostki. Dziecko ma dużo energii, nie ma cierpliwości, chce jak najszybciej wykonać swoje zadanie (kosztem jakości), często się denerwuje. W szkole takie dzieci zwykle przeszkadzają na lekcjach, zaczepiają, nie mogą spokojnie usiedzieć w ławce. Mimo tego, że wiedzą, że źle postępują, nie potrafią naprawić swojego postępowania.
• Typ pasywny – dziecko wydaje się być czasem w swoim świecie, zamyśla się, rozmarza, brakuje mu energii. Z tego powodu nie jest w stanie dokończyć powierzonego mu zadania. Poprzez rozmarzenie, wydłuża czas wykonywania polecenia, zapomina co miało zrobić albo traci motywację do dokończenia jakiejś czynności. Deficyt uwagi może występować z innymi zaburzeniami takimi jak: nieuzasadnione lęki, depresja, dysleksja, nerwica natręctw, aspołeczność, agresja. Niektóre zaburzenia towarzyszące mogą rozwinąć się w dojrzałym wieku.

Dysleksja rozwojowa

Dysleksja rozwojowa polega na trudnościach z czytaniem i pisaniem. Pojawia się u dzieci, które posiadają prawidłową sprawność intelektualną. Zakłada się, że dysleksja spowodowana jest nieprawidłowościami funkcji poznawczych czy motorycznych. Pod uwagę brana są także uwarunkowania genetyczne. Czasem dysleksja mylona jest z dysortografią albo dysgrafią. Dysgrafia przejawia się w postaci trudności w opanowaniu poprawnej graficznej formy pisma. Dzieci nie potrafią dokładnie odtworzyć literek, litery są nieproporcjonalne, pisane zbyt gęsto lub zbyt rzadko, nie ma między znakami odpowiednich odstępów ani połączeń. Dysortografia to trudności w poprawnej pisowni, co objawia się jako robienie błędów ortograficznych, ale także mylenie liter, przestawianie liter, dodawanie albo „zjadanie” literek ze słów, pisanie cyfr w postaci zwierciadlanego odbicia. Dysleksję pełnoobjawową diagnozuje się zazwyczaj
w wieku szkolnym dzieci.

Do symptomów ryzyka dysleksji zalicza się utrzymywanie więcej niż jednego z poniższych objawów:

• dziecko słabo biega,
• nie jeździ na rowerku,
• źle radzi sobie w zabawach ruchowych,
• ma problemy z utrzymaniem równowagi;
• wykazuje trudności w sznurowaniu butów, nawlekaniu koralików, zapinaniu guzików;
• niechętnie rysuje albo wykonuje uproszczone rysunki;
• trzyma ołówek w sposób nieprawidłowy (np. zbyt mocno przyciska, łamiąc kredki);
• nie potrafi narysować podstawowych figur (koła, trójkąta, kwadratu, krzyża);
• opóźniony rozwój lateralizacji – brak przewagi czynnościowej jednej z rąk;
• dziecko nie umie rzucać i łapać piłki;
• nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, tworzenie neologizmów, trudności z zapamiętaniem i przypominaniem nazw (np. pór roku);
• mały zasób słowny,
• trudności z zapamiętaniem krótkich piosenek i wierszyków.

Dyskalkulia

Dyskalkulia oznacza problemy z nauką matematyki. Nie są to jednak zwykłe trudności (np. nauka tabliczki mnożenia), z którymi zmaga się większość uczniów. Osoby z dyskalkulią mają trudności z tak prostymi zadaniami, jak określanie liczby obiektów czy nazwanie cyfr i numerów. Należy przy tym zaznaczyć, że niski poziom umiejętności matematycznych nie jest związany z rozwojem intelektualnym dziecka – zwykle jest on prawidłowy. Objawy dyskalkulii różnią się w zależności od rodzaju upośledzenia zdolności matematycznych:

• dyskalkulia werbalna (słowna) – zaburzone zostają zdolności nazywania pojęć i relacji matematycznych. Pojawiają się także trudności z określaniem liczby obiektów i z nazywaniem cyfr i numerów;
• dyskalkulia leksykalna – objawia się zaburzeniem odczytywania symboli matematycznych (cyfr, liczb i znaków matematycznych +, -, x, :, itd.). W konsekwencji popełnia się błędy przy wybieraniu numeru telefonu czy liczeniu na kalkulatorze, myli się numery autobusów, tramwajów czy peronów;
• dyskalkulia graficzna charakteryzuje się problemami z zapisywaniem symboli  matematycznych, a w cięższych przypadkach także liczb;
• dyskalkulia operacyjna przejawia się zaburzeniem zdolności wykonywania operacji matematycznych. Zamiast dodawania wykonuje się odejmowanie, a zamiast mnożenia, dzielenie itd.;
• dyskalkulia ideognostyczna (pojęciowo-wykonawcza) oznacza zaburzenie rozumienia idei matematycznych, relacji niezbędnych do dokonywania obliczeń pamięciowych, trudności w dostrzeganiu zależności liczbowych (np. nierozumienie, że 6 to połowa liczby 12, że 6 jest tym samym co 2×3);
• dyskalkulia proktognostyczna (wykonawcza) to zaburzenie, w którym pojawiają się trudności z uszeregowaniem obiektów wg kolejności rosnącej lub malejącej, problemy ze wskazywaniem, który z obiektów jest mniejszy, większy, a które obiekty są tej samej wielkości.

Zaburzenia mowy

Mowy należy się uczyć, tak wielu innych sprawności, które przeradzają się w umiejętności. Są dzieci, które zaczynają mówić bardzo wcześnie ich wymowa jest prawidłowa i takie, które w wieku siedmiu lat wypowiadają się nieprawidłowo, a ich mowa jest niewyraźna.

Przyczynami zburzeń mowy mogą być:

• wada słuchu fizycznego
• wada zgryzu
• opóźnienie słuchu fonematycznego
• zła sprawność narządów artykulacyjnych
• zaburzenia emocjonalne
• nieprawidłowe wzorce mowy
• zaniedbania osób dorosłych

Najczęstsze wady wymowy

Dyslalia – niemożliwość prawidłowego wymawiania jednego, kilku, kilkunastu, a nawet wszystkich dźwięków.W obrębie dyslalii wyróżniamy:

• seplenienie– nieprawidłowa wymowa głosek: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, dź;
• reranie– nieprawidłowa wymowa głoski r;
• nieprawidłowa wymowa głoski: k, g;
• bezdźwięczność– wymowa głosek dźwięcznych bezdźwięcznie;
• nosowanie– głoski nosowe wymawiane są jak ustne lub odwrotnie;
• bełkot– dyslalia całkowita;

Częstym zaburzeniem mowy u dzieci jest też jąkanie, czyli brak płynności mowy. Przyczyny, przejawy i terapia jąkania maja charakter złożony i indywidualny. Wymagają fachowej pomocy.

Rodzice i inne osoby z otoczenia dziecka jąkającego się nie powinny:

• przesadnie reagować na jąkanie;
• kończyć wypowiedzi dziecka;
• krytykować go;

Trudności w nauce dzieci z zaburzeniami mowy

Wiek przedszkolny(3- 5 lat):

• trudności z wypowiadaniem złożonych słów;
• ubóstwo słownictwa;
• kłopoty z zapamiętywaniem nazw przedmiotów.

Grupa „O”(6-7 lat):

• wadliwa wymowa;
• błędy gramatyczne;
• trudności z zapamiętywaniem wierszyków;
• trudności w odróżnianiu podobnych głosek;
• trudności w wydzielaniu sylab i głosek;
• trudności w nauce czytania.

Młodszy wiek szkolny(klasa I –III):

• utrzymywanie się podanych wyżej zaburzeń;
• trudności z zapamiętywanie nazw dni tygodnia, miesięcy, tabliczki mnożenia, dat,  liczb wielocyfrowych;
• mylenie literopodobnych dźwiękowo;
• opuszczanie, przestawianie liter;
• trudności z pisownią spółgłosek miękkich i nosowych.

Starszy wiek szkolny:

• trudności w nauce takich przedmiotów jak języki obce, geografia, historia;
• gorsza pamięć słuchowa;
• brak rozumienia poleceń podawanych przez nauczyciela;
• bierne zachowanie podczas lekcji.

Zaburzenia Integracji Sensorycznej

„Integracja Sensoryczna to proces, dzięki któremu, mózg otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów, rozpoznając je, segregując, interpretując i integrując ze sobą i z wcześniejszymi doświadczeniami odpowiada adekwatną reakcją” (Wg Ayres).

Jest procesem, w którym następuje organizacja wrażeń dostarczanych do organizmu, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu. Przez zmysł wzroku, słuchu, smaku, węchu, dotyku i zmysł równowagi odbieramy bodźce z ciała i otoczenia. Informacje te przekazywane są do mózgu, następnie odpowiednio segregowane, interpretowane abyśmy mogli zareagować w sposób odpowiedni w danej sytuacji . Jeśli widzimy coś kulistego o pomarańczowej barwie, to przez zmysł czucia głębokiego określamy ciężar
i kształt. Przez zmysł dotyku wyczuwamy porowatość powierzchni, zapach i ewentualnie smak, który też jest ważną informacją w poznawaniu. Każda z tych informacji jako jedyny bodziec jest niewystarczająca lecz scalone razem, czyli zintegrowane i przeanalizowane, pozwalają nam rozpoznać pomarańczę i w odpowiedni sposób zachować się aby ją np. obrać (tj. dostosować siłę nacisku tak aby nie uszkodzić miąższu a przekroić skórkę). Jednak, gdy z różnych przyczyn, procesy integracji sensorycznej zostają zakłócone możemy zauważyć u dziecka objawy zaburzeń w przetwarzaniu informacji zmysłowych, a co za tym idzie nieadekwatne odpowiedzi na wyzwania otoczenia. Jeśli występują zaburzenia w odbiorze i integrowaniu bodźców zmysłowych mogą się wówczas pojawiać dysfunkcje w rozwoju poznawczym, motorycznym oraz w zachowaniu dziecka. W zależności od rodzajów zaburzeń mogą one mieć negatywny wpływ na proces nabywania umiejętności czytania i pisania, zdolności samoobsługowe, poczucie równowagi, koordynację ruchową, wywoływać trudności w zakresie motoryki małej i dużej. Zaburzenia procesów Integracji Sensorycznej mogą być przyczyną nadpobudliwości psychoruchowej, impulsywności, braku koncentracji uwagi, nadwrażliwości dotykowej, słuchowej oraz niskiej samooceny. Należy podkreślić, że dysfunkcje integracji sensorycznej mają negatywny wpływ także na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka.

Najczęstsze objawy dysfunkcji Integracji Sensorycznej to:

1. Nadmierna wrażliwość na bodźce dotykowe, wzrokowe, słuchowe oraz ruch. Nadwrażliwość może się objawiać takimi zaburzeniami zachowania jak: rozdrażnienie, wycofywanie się w wyniku dotknięcia, unikanie określonych rodzajów ubrań lub jedzenia, rozpraszalność lub lęk podczas zwykłych zabaw ruchowych np. na placu zabaw.
2. Zbyt mała wrażliwość na bodźce. Dziecko z obniżoną wrażliwością na bodźce może poszukiwać intensywnych wrażeń sensorycznych takich jak celowe uderzanie ciałem o przedmioty lub intensywne kręcenie się wokół własnej osi. Dziecko może ignorować ból czy być nieświadome zmian pozycji ciała.
3. Zbyt wysoki lub niski poziom aktywności ruchowej. Dziecko może być ciągle w ruchu lub wolno się uaktywniać i męczyć się szybko.
4. Niewłaściwy poziom uwagi. Dziecko może mieć trudności z koncentracją, może być impulsywne.
5. Problemy z koordynacją ruchową. Problemy te mogą dotyczyć umiejętności z zakresu dużej motoryki (czyli podstawowe sprawności ruchowe np. chodzenie, bieganie, gry i zabawy ruchowe – rzucanie i łapanie piłki) lub małej motoryki (czyli trudności z czynnościami precyzyjnymi np. rysowanie, pisanie). Niektóre dzieci będą miały słabą równowagę, inne natomiast będą miały olbrzymie trudności z nauczeniem się nowej czynności wymagającej koordynacji ruchowej.
6. Opóźnienie w rozwoju mowy, w rozwoju ruchowym oraz trudności w nauce. Objawy te mogą być widoczne w wieku przedszkolnym razem z innymi objawami dysfunkcji integracji sensorycznej.
   U niektórych dzieci w wieku szkolnym mogą występować problemy w nauce mimo normalnego poziomu inteligencji.
7. Niektóre dzieci mogą mieć problemy z przystosowaniem się do nowej sytuacji. Inne mogą reagować agresywnie, wycofywać się lub być sfrustrowane kiedy poniosą porażkę.
8. Niskie poczucie własnej wartości. Czasami dziecko, które ma wspomniane problemy nie czuje się dobrze. Mądre dziecko z tymi problemami może wiedzieć, że niektóre rzeczy jest mu trudniej wykonać niż innym dzieciom, ale może nie wiedzieć dlaczego. Takie dziecko może być odbierane jako leniwe, znudzone, bez motywacji. Niektóre dzieci same znajdują sposoby na uniknięcie trudnych i krępujących/kłopotliwych zadań. W takiej sytuacji dziecko może być odbierane jako uparte i sprawiające kłopoty. Nie znając przyczyny takiego zachowania rodzice i dzieci mogą się obwiniać. Sytuacja taka sprzyja rozwojowi napięcia w rodzinie, niskiemu poczuciu wartości oraz poczuciu bezsilności.

Zaburzenia emocjonalne u dzieci

Zaburzenia emocjonalne pojawiają się bardzo często u dzieci w wieku przedszkolnym, powodując problemy wychowawcze. Procesy emocjonalne dziecka zależą od działania układu nerwowego, hormonalnego i ogólnego stanu zdrowia, a także od kontaktów z najbliższymi osobami, wczesnych doświadczeń społecznych i atmosfery w domu rodzinnym. Emocje budują infrastrukturę życia społecznego czyli sterują naszymi stosunkami z innymi ludźmi. Zaburzenia dziecięce z udziałem emocji występują
w dwóch szerokich kategoriach. Pierwsza to zaburzenia eksternalizujące definiowane przez gniew, wrogość, agresję, kradzież i kłamstwo. Druga to zaburzenia internalizujące oparte na emocjach smutku i lęku połączonych z tendencją do wycofywania się. U dziecka dominującymi stanami emocjonalnymi są radość zadowolenie. Dziecko uzewnętrznia swoje uczucia w sposób bardzo spontaniczny, wyraźny i czytelny.         A.H. Chapman wyróżnia syndromy zaburzeń emocjonalnych tj.

• reakcje nerwicowe;
• zaburzenia w kształtowaniu struktury osobowości (agresja, bierność, wycofywanie się);
• zaburzenia zachowania (aspołeczne);
• zaburzenia psychotyczne.

Dzieci nerwicowe

U dzieci nerwicowych główną przyczyną powstawania choroby są urazy psychiczne np. traumatyczne przeżycia, które wywołują zaburzenia normalnego funkcjonowania. Lęk jest podstawowym objawem i źródłem nerwicy. Jest to silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, bezradności, niepokoju i bezsilności. Częstą postacią lęków są lęki nocne. Dziecko budzi się w nocy, krzyczy, a rano nie pamięta całego zdarzenia. Dzieci, u których występują lęki nocne są nadwrażliwe, zestresowane, skłonne do płaczu. Natomiast moczenie nocne jest najczęstszym rodzajem zaburzeń dziecięcych. Innymi typami symptomu są: lęki, drażliwość, pobudliwość psychiczna, brak porozumienia z grupą rówieśniczą, niechęć do nauki. Dzieci zaczynają się moczyć w sytuacjach zbyt dla nich skomplikowanych, trudnych (domu, szkole, itp.). Kolejnym symptomem są zaburzenia łaknienia, które występują u 2/3 dzieci w wieku od 2 do 5 lat. Jest on skutkiem ciągłego namawiania dziecka do jedzenia, przymuszania, zabawiania podczas posiłku. Częstym powodem odmowy jedzenia przez dzieci jest podawanie mu takiego rodzaju pokarmu, którego ono nie aprobuje. Przymuszenie prowadzi do reakcji obronnych i odmowy. Jąkanie jest jednym z częstszych zaburzeń mowy u dzieci. Może pojawić się nagle pod wpływem urazu psychicznego, bądź w efekcie długotrwałych sytuacji stresowych. Terapia powinna polegać na pracy z samym dzieckiem – obniżać stan napięcia emocjonalnego i podwyższać wiarę we własne siły. Tiki są objawami nerwicowymi, których podłoże tkwi w silnych przeżyciach urazowych wywołanych sytuacjami konfliktowymi. Powstają między 5 a 12 roku życia. Są to mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, nie podlegające świadomej kontroli.

Dzieci zahamowane psychoruchowo.

Są to dzieci lękowe z obniżoną aktywnością i trudnościami w nawiązywaniu kontaktów
z otoczeniem. Dzieci zahamowane emocjonalnie często spotykały się z krytyką i ośmieszaniem, a także z karami fizycznymi. Takie zdarzenia były przyczyną wycofania z kontaktów, izolacji, trudnościami w wyrażaniu uczuć. Swym zachowaniem nie sprawiają kłopotów wychowawczych, pozostają niezauważone, a ich cierpienie nie jest dostrzegane. Najważniejsze jest aby dziecko zahamowane miało poczucie bezpieczeństwa oraz akceptację ze strony bliskich mu osób.

Dzieci obojętne uczuciowo

Są to dzieci, które nie potrafią nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami. Mimika twarzy tych dzieci jest mało ekspresyjna. Dziecko nie umie współodczuwać radości i smutków innych osób. Zarówno rodzice jak i rodzina często nie zapewniają dziecku zaspokojenia potrzeby miłości i przywiązania. Nie nawiązywanie kontaktu emocjonalnego z innymi jest więc reakcją obronną przed kolejnym odtrąceniem. Na takie sytuacje narażone są przede wszystkim dzieci z domów dziecka.

Dzieci nadpobudliwe

Nadpobudliwość u dzieci spowodowana jest przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem. Dzieci nadpobudliwe szybko męczą się wykonywaną pracą i są niewytrwałe w działaniu W stosunku do dzieci nadpobudliwych trzeba jasno sprecyzować wymagania, ale także być spokojnym i cierpliwym. Rozkład dnia dziecka powinien być zaplanowany i zorganizowany, aby nie doświadczyło nudy lub zbyt wielu chaotycznych bodźców. Dorośli powinni wspierać i zachęcać do wykonywania różnych zadań oraz pomagać w przezwyciężaniu trudności.

Dzieci agresywne

Chłopcy wykazują więcej zachowań agresywnych niż dziewczynki przez całe dzieciństwo i ta różnica poziomu agresji jest widoczna w wieku 2 lat. Liczba wybuchów gniewu u dzieci znacznie spada w 2 roku życia, jednak dla dziewczynek ten spadek jest dużo gwałtowniejszy. Zachowania agresywne możemy podzielić na agresję fizyczną lub werbalną. Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom, natomiast agresja werbalna przejawia się w arogancji, skarżeniu, przezywaniu itp. Agresja jest reakcją na frustrację, to zachowanie naśladowcze lub instrumentalne jeśli służy dziecku do realizacji jakiegoś celu.

Przyczyny zaburzeń emocjonalnych u dzieci.

1. Konflikt między rodzicami ( dzieci wykazują gniew i agresję w stosunku do rodziców jak i innych dzieci);
2. Zaburzenia psychiatryczne u rodziców – lęki, zaburzenia antyspołeczne ( zwiększone ryzyko zaburzenia u dziecka);
3. Zaburzona relacja rodzic – dziecko;
4. Niepowodzenia przywiązania;
5. Ubóstwo;
6. Brak akceptacji dziecka ze strony rodziców, opiekunów, rówieśników;
7. Unikanie, odtrącanie dziecka, nadmierne wymagania lub nadopiekuńczość;
8. Zła sytuacja szkolna ( konflikt z nauczycielami bądź z innymi uczniami)